Γιαννούλης Χαλεπάς

Ο Γιαννούλης Χαλεπάς γεννήθηκε το 1851 στον Πύργο της Τήνου από οικογένεια μαρμαρογλυπτών. Ολοκλήρωσε λαμπρές σπουδές, πρώτα στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας, με δάσκαλο τον νεοκλασικό γλύπτη Λεωνίδα Δρόση, και έπειτα στην Ακαδημία του Μονάχου, όπου με υποτροφία του Πανελληνίου Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου, μαθήτευσε πλάι στον επίσης κλασικιστή γλύπτη Max Ritter Von Widnmann. Ο Χαλεπάς ανήκει στις σπάνιες περιπτώσεις καλλιτεχνών που δεν ξεκινούν την δημιουργία τους με πρωτόλεια. Από την πρώτη στιγμή η τέχνη του παρουσιάζει μια πρωτόγνωρη ωριμότητα, γεγονός που μαρτυρούν τα τρία μνημειακά έργα που σώζονται ακέραια από την πρώιμη περίοδο της δημιουργίας του: η Φιλοστοργία (1835), ο Σάτυρος που παίζει με τον Έρωτα (1877) και φυσικά η θρυλική Κοιμωμένη (1877).

Ακολούθησε η γνωστή τραγωδία που ακύρωσε, πάνω στην άνθησή του, το λαμπρό του ταλέντο. Είναι γνωστός ο εγκλεισμός του στο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας, όπου θα παραμείνει σε πλήρη δημιουργική αδράνεια δεκατέσσερα χρόνια από το 1888 ως το 1902. Μετά το θάνατο του πατέρα του το 1900, που φαίνεται να ευθύνεται για τον εγκλεισμό του, η μητέρα του τον φέρνει πίσω στο νησί, όπου ως το θάνατό της το 1916 ο Χαλεπάς ζει απομονωμένος και περιφρονημένος σ’ ένα είδος καθαρτηρίου, βόσκοντας πρόβατα και κάνοντας θελήματα. Η μητέρα του, που έχει συνδέσει την τρέλα με την τέχνη του, τον εμποδίζει να δημιουργεί και ό,τι κάνει του το καταστρέφει.

Από το 1918 έως το 1930 ακολουθεί μια μακρά πορεία αφύπνισης στο φως της λογικής και στον κόσμο της τέχνης. Οι επαφές με τον πνευματικό κόσμο της Αθήνας πυκνώνουν και το ενδιαφέρον της πολιτείας αφυπνίζεται. Σημαντικοί άνθρωποι από τον χώρο των τεχνών τον επισκέπτονται, όπως ο ακαδημαϊκός Θωμάς Θωμόπουλος και ο Διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης Ζαχαρίας Παπαντωνίου. Το 1925 η Ακαδημία Αθηνών οργανώνει έκθεση των έργων του και το 1927 τον τιμά με το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών. Το 1930, με τη φροντίδα της ανιψιάς του Ειρήνης Χαλεπά, εγκαθίσταται στην Αθήνα, στο σπίτι της. Θα ζήσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του ως τον θάνατό του το 1938 μέσα σ’ ένα κλίμα γενικού θαυμασμού, που όμως δεν τον αγγίζει, καθώς δουλεύει με πάθος, προσπαθώντας να κερδίσει τον χαμένο χρόνο. Οι μελετητές διακρίνουν δυο φάσεις στη «μεταλογική» δημιουργία του Χαλεπά. Η πρώτη αντιστοιχεί στα χρόνια της ανάνηψης στην Τήνο από το 1918 ως το 1930, ενώ η δεύτερη καλύπτει τα τελευταία χρόνια της ζωής του από το 1930 έως το θάνατό του το 1938. Το ανανεωτικό και καινοτόμο στοιχείο της «μεταλογικής» του περιόδου δεν έγκειται στα θέματά του, αλλά στις ελευθερίες που διεκδικεί και κατακτά ο καλλιτέχνης για να τα ερμηνεύσει: όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο ίδιος «Ο νέος (γέρος) Χαλεπάς ξεπέρασε τον παλιό (νεαρό)». Στα έργα αυτά, ο παγανιστικός κόσμος της Αρχαιότητας συνυπάρχει ειρηνικά με τον χριστιανικό. Κλίμακες και ιεραρχίες παραβιάζονται, επιτρέποντας την συγκατοίκηση του μικρού με το μεγάλο, του κατά συνθήκην σημαντικού με το ασήμαντο για την κοινή λογική. Όνειρο, φαντασία και πραγματικότητα δεν έχουν σύνορα στα μεταλογικά έργα του Χαλεπά. Λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία. Η ενότητα του χρόνου και του τόπου καταλύεται. Οι συνθέσεις του είναι κλειστές, χωρίς εξέχοντα μέλη, καθώς αναπτύσσονται γύρω από ένα στερεομετρικό πυρήνα. Το πλάσιμο είναι ελλειπτικό, αποφασιστικό, με καθαρά επίπεδα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο γλύπτης δηλώνει σ’ αυτή τη φάση την προτίμησή του στην «προ Φειδίου» αρχαία τέχνη. Το ερώτημα αν ο Χαλεπάς γνώριζε τα ρεύματα του μοντερνισμού και αν επηρεάστηκε από αυτά παραμένει για τους μελετητές ανοικτό. Φαίνεται, ωστόσο, πως η απόσταση που χωρίζει τον τέλειο νεοκλασικό γλύπτη της Κοιμωμένης από τα τολμηρά γυμνάσματα της ωριμότητάς του δεν εξισώνεται με το απόλυτο κενό. Η φρενοβλάβεια, η μοναξιά, η σιωπή, «ο πόνος που είναι άντρας», όπως ο ίδιος έλεγε, λειτούργησαν σαν μυστικό εργαστήρι απ’ όπου αναδύθηκε ένας αναγεννημένος, ένας άλλος Χαλεπάς. Η έκθεση πραγματοποιήθηκε χάρις στη γενναιόδωρη χορηγία της COSMOTE.

Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα
Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης
Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης