Ο θάνατος του Αρχιμήδη

Το έργο κατά την εισαγωγή του στην Εθνική Πινακοθήκη είχε αποδοθεί στον ισπανό Jusepe de Ribera (Γιουζέπε ντε Ριμπέρα) (1591-1652), ο οποίος είχε εγκατασταθεί στην Νάπολη όπου γνώρισε και επηρεάσθηκε από τον Caravaggio. Ο καθηγητής όμως Gerhard Ewald απέδωσε το έργο στον γερμανό ζωγράφο Johann Carl Loth (Γιόχαν Κάρλ Λοτ), στο βιβλίο του “Johann Carl Loth (1632-1698)”, Άμστερνταμ, 1965.

Στο έργο απεικονίζεται κατά πάσα πιθανότητα μία από τις εκδοχές που αναφέρει ο Πλούταρχος για τις συνθήκες του θανάτου του Αρχιμήδη, κατά την κατάληψη των Συρακουσών από τα ρωμαϊκά στρατεύματα του Μάρκελλου, «Αυτός έτυχε νάναι μόνος του και να μελετάει πάνω σ’ ένα σχεδιάγραμμα. Και όπως ήταν απορροφημένος και με το νου και με το βλέμμα του στο θεώρημα, δεν κατάλαβε την επιδρομή των Ρωμαίων, ούτε την κατάληψη της πόλης. Ξαφνικά λοιπόν παρουσιάστηκε αντιμέτωπος αυτού ένας στρατιώτης και τον διέταξε να τον ακολουθήσει στον Μάρκελλο. Αλλά εκείνος δε θέλησε να σηκωθεί πρωτού τελειώσει το πρόβλημα και καταλήξει στην απόδειξή του. Οργίστηκε τότε ο στρατιώτης, τράβηξε το ξίφος του και τον σκότωσε…» (“Πλουτάρχου Βίοι, Βίοι Παράλληλοι, Μάρκελλος, 19”, εκδ. Φιλολογική, τ. β΄, Αθήνα, χ.χ., σ. 212). Στον πίνακα ο στρατιώτης, κρατώντας στο ένα χέρι το ξίφος του, έχει σηκώσει, βίαια, αρπάζοντας από τον λαιμό, τον Αρχιμήδη ο οποίος, με απορροφημένο βλέμμα και μια έντονη χειρονομία αρνείται να τον ακολουθήσει πριν λύσει το πρόβλημα που τον απασχολούσε.

Η σύνθεση ακολουθεί τα χαρακτηριστικά στοιχεία των έργων του Λοτ. Ο στρατιώτης και ο Αρχιμήδης σχηματίζουν, με τα κορμιά τους, τη σφαίρα και τα κατάστιχα, ένα σύμπλεγμα συμπαγές που καταλαμβάνει σχεδόν όλη την επιφάνεια του έργου. Ο στρατιώτης, ψηλός και γεροδεμένος, βρίσκεται σχεδόν στο σκοτάδι, πίσω από το ανυψωμένο χέρι του Αρχιμήδη, ενώ το φως πέφτοντας στο πρώτο πλάνο, στο κέντρο σχεδόν της σύνθεσης, δημιουργώντας αντιθέσεις φωτεινών και σκούρων επιπέδων, αποκαλύπτει ένα γεροντικό μεν αλλά δυνατό, παρά την ηλικία του, σώμα και μια θεληματική προσωπικότητα για τον Αρχιμήδη. Τα σκούρα καφετιά χρώματα σε συνδυασμό με τον έντονο φωτισμό τονίζουν τον δραματικό χαρακτήρα της σκηνής.