Αυτοκρατορικοί θησαυροί από την Κίνα

Η έκθεση «Αυτοκρατορικοί θησαυροί από την Κίνα», που θα φιλοξενηθεί στην Εθνική Πινακοθήκη στη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, έφτασε στην Αθήνα ως προπομπός της Ολυμπιάδας του 2008 που θα τελεστεί στο Πεκίνο. Ευτυχής συγκυρία: οι πόλεις που θα υποδεχτούν τις διαδοχικές ολυμπιάδες αποτελούν το λίκνο δυο πολιτισμών από τους αρχαιότερους και σημαντικότερους του δυτικού και του ανατολικού κόσμου αντίστοιχα. Έτσι η έκθεση αυτή προσλαμβάνει έναν χαρακτήρα συμβολικό: αποτελεί φόρο τιμής του κινεζικού λαού, κληρονόμου μιας καλλιτεχνικής παράδοσης χιλιετιών, προς τον ελληνικό λαό που φέρει την ευθύνη μιας εξίσου βαριάς και βαθιάς κληρονομιάς.
Οι δυο αυτοί πολιτισμοί φαίνονται σε πρώτη προσέγγιση τελείως διαφορετικοί. Κι όμως, μελετώντας την κοσμογονία του ταοϊσμού, βασικής φιλοσοφίας του κινεζικού πολιτισμού, αναγνωρίζουμε προφανείς αντιστοιχίες με αρχές, έννοιες και πρωταρχικά στοιχεία της Θεογονίας του Ησιόδου και στη συνέχεια της προσωκρατικής φιλοσοφίας.
Το πρωταρχικό «τάο», που ταυτίζεται με το «απόλυτο κενό», θυμίζει το «χάος», το οποίο κατά την Θεογονία «πρώτιστα γένετο». Η «πρωταρχική πνοή» του ταοϊσμού παραπέμπει στην ακαταμάχητη δημιουργική πνοή που αντιπροσωπεύει ο «Έρως» στην ελληνική κοσμογονία. Η «γαία» και ο «ουρανός», που αντιστοιχούν στο yin και στο yang στην κινεζική φιλοσοφία, αναπτύσσουν ανάλογη διαλεκτική σχέση στον Ησίοδο1.
Ο Λόγος, ως πρωταρχική και ρυθμιστική αρχή, κατέχει ιδιαίτερη θέση τόσο στη φιλοσοφία του Λάο Τσε, του σοφού ιδρυτή το ταοϊσμού, όσο και στη σκέψη του Ηρακλείτου.
Η ιδέα της αρμονίας και του κάλλους, που προσλαμβάνει ηθικές διαστάσεις, μετά το μπόλιασμά της από τον Κομφουκιανισμό και ταυτίζεται με την αλήθεια στην κινεζική αισθητική, μας οδηγεί επίσης στον Ηράκλειτο : η «αφανής αρμονία» του Ηρακλείτου (απ. 54), που είναι «κρείσσων» της φανερής, είναι καρπός διαλεκτικής, δυναμικής και αέναης σύνθεσης των αντιθέτων: «το αντίξουν συμφέρον και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίαν [και πάντα κατ’ έριν γίνεσθαι]»2. «Ίσως δε των εναντίων η φύσις γλίγεται και εκ τούτων αποτελεί το σύμφωνον, ουκ εκ των ομοίων…έοικε δε και η τέχνη την φύσιν μιμουμένη τούτο ποιείν»3. «Τίποτε δεν είναι πιο φανερό απ’ αυτό που είναι κρυμμένο, τίποτε πιο προφανές απ’ αυτό που είναι αφανές»4 γράφει ο Zhong Yong, ένας κλασικός συγγραφέας οπαδός του Κομφούκιου, απηχώντας τη σκέψη του Ηρακλείτου.
Η ιδέα του Ηρακλείτειου «πολέμου», της πάλης των αντιθέτων, απ’ όπου προκύπτει η σύνθεση της αρμονίας, διατρέχει όλη την κινεζική φιλοσοφία. Ως ιδανικό χώρο όπου συντίθενται αντίπαλες δυνάμεις βλέπει η αισθητική του τάο το έργο τέχνης: το yin-yun (συνδυασμένες πνοές), το qi-yun (ρυθμικές πνοές) και το shen-yun (θείες πνοές, υπερβατικές πνοές) οφείλουν να εναρμονιστούν, εκφράζοντας ουσιαστικά τη σύνθεση του Yin και του Yang για τη δημιουργία του απόλυτου έργου τέχνης. Η ταύτιση της ιδέας του κάλλους με την ιδέα της αλήθειας προσδίδει στην κινεζική καλλιτεχνική δημιουργία μια ηθική διάσταση που μας οδηγεί στην πλατωνική φιλοσοφία και αισθητική. Η τέχνη είναι για τους Κινέζους ένας δρόμος για την αποκάλυψη της αλήθειας, για την ηθική τελείωση. Μια ανάλογη τέχνη θα εύρισκε προνομιακή θέση στην Πολιτεία του Πλάτωνα, απ’ όπου είχε αποκλεισθεί ως απέχουσα «τρίτον από της αληθείας» ως μίμησις μιμήσεως.
Ίσως όμως οι αναλογίες σταματούν εδώ. Γιατί πέρα απ’ αυτό το όριο αρχίζουν οι διαφορές. Από την πρώτη στιγμή η Φύση βρίσκεται στο επίκεντρο της κινεζικής τέχνης– μια φύση πανθεϊστική και βαθιά συμβολική– μια φύση όπου σε κάθε στοιχείο αναγνωρίζεται μια αντιστοιχία με τις πρωταρχικές δυνάμεις της κινεζικής φιλοσοφίας. Αντίθετα, στον ελληνικό κόσμο η τέχνη είναι απόλυτα ανθρωποκεντρική και η φύση υποβάλλεται υπαινικτικά. Μια άλλη ριζική διαφορά της ελληνικής από την κινεζική τέχνη συνίσταται στη σχέση δημιουργού και δημιουργήματος. Η τέχνη στην ελληνική αρχαιότητα αποτελεί τη γνωστική οδό μέσα από τη λογική αντικειμενοποίηση του κόσμου. Για τον Αριστοτέλη η τέχνη είναι «έξις μετά λόγου αληθούς ποιητική», «ενέργεια που αποβλέπει στην δημιουργία υπό την εποπτεία του λόγου». Αντίθετα, για τον Κινέζο καλλιτέχνη ο δυϊσμός του δυτικού ανθρώπου καταργείται. Δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον δημιουργό και το δημιούργημα. Η δημιουργική πράξη κατευθύνεται από την ίδια ζωτική ορμή που εμψυχώνει τη φύση. Η ζωγραφική αποτελεί μια πανθεϊστική μέθεξη του καλλιτέχνη και της φύσης. Γι’ αυτό συχνά στην παράδοση της Κίνας ο καλλιτέχνης διεισδύει μέσα στο έργο του και χάνεται, αφομοιώνεται. Μια άλλη διαφορά είναι η αυστηρή κωδικοποίηση των παραστατικών στοιχείων αλλά και των χειρονομιών, της δημιουργικής πρακτικής. Αυτό που σώζει τελικά αυτή την τέχνη από τον ακαδημαϊσμό είναι μια θαυμαστή ισορροπία ανάμεσα στους παραδομένους κώδικες και στην διεισδυτική παρατήρηση της φύσης. Στην αρχαία ελληνική τέχνη τέλος η γλυπτική κατέχει προνομιακή θέση και αναπτύσσεται ως αυτόνομη έκφραση, ενώ στην κινεζική παράδοση έχει δευτερεύοντα ρόλο σε σχέση με άλλες μορφές τέχνης και κυρίως σε σχέση με τη ζωγραφική.
Ένα αξιοθαύμαστο στοιχείο του κινεζικού δημιουργικού σύμπαντος είναι η εσωτερική ισχυρή συνοχή του, η ενότητά του. Η κινεζική καλλιγραφία, αυτή η ύψιστη μορφή τέχνης, υπάγεται στους ίδιους κανόνες με τη ζωγραφική και αποτελεί την ιδανική της έκφραση, την αποκαθαρμένη μορφή της. Οι εικόνες των πραγμάτων έφτασαν να εκφράζονται με ιδεογράμματα που διατηρούν την καθαρή, πλατωνική, θα λέγαμε, ιδέα τους. Όποιος ασκείται στην καλλιγραφία, ασκείται παράλληλα και στη ζωγραφική.
Η έκθεση που φιλοξενούμε στην Εθνική Πινακοθήκη δεν περιορίζεται στη ζωγραφική και την καλλιγραφία. Σκοπός της είναι να μας προσφέρει ένα πανόραμα και μια σύνθεση της κινεζικής πολιτιστικής κληρονομιάς, από τα υπέροχα χάλκινα σκεύη των πρώτων αιώνων της ιστορίας της ως την εκλεπτυσμένη κεραμική, που γνώρισε τόσες φάσεις, μεταμορφώσεις και τόσο διαφορετικές τεχνικές. Η κινεζική κεραμική δεν παύει να μας καταπλήσσει με την ευρηματικότητα, την αρμονία, την ευρυθμία των σχημάτων, την ευαισθησία των χρωμάτων, τον πλούτο των διακοσμήσεών της, που εναλλάσσονται περνώντας από την σχηματοποίηση στην ολοζώντανη φύση. Η μικροπλαστική, τα υπέροχα ειδώλια από τερακότα, ο ίασπις και τα κομψοτεχνήματα που λαξεύτηκαν στη μαγική αυτή πέτρα αντιπροσωπεύονται επίσης στην έκθεσή μας. Αλλά και το ένδυμα, που συχνά προέρχεται από τα αυτοκρατορικά βεστιάρια, συμπληρώνει την εικόνα ενός πολιτισμού όπου το τελετουργικό στοιχείο διαδραμάτιζε πάντα ιδιαίτερο ρόλο. Η έκθεσή μας επιφυλάσσει μια προνομιακή θέση στην κινεζική τέχνη, ιδιαίτερα στην πλαστική του Βουδδισμού, που δέχτηκε την πνοή της ελληνιστικής τέχνης μέσα από τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου.
Πριν από μερικά χρόνια, το 1988, επί διευθύνσεως του αγαπητού συναδέλφου Δημήτρη Παπαστάμου οι Αθηναίοι είχαν την ευκαιρία να θαυμάσουν μερικές από τις επιβλητικές μορφές του πήλινου στρατού που βρέθηκαν στο Xian. Η έκθεση που παρουσιάζουμε στην Εθνική Πινακοθήκη την ξεχωριστή τούτη επετειακή χρονιά των Ολυμπιακών Αγώνων φιλοδοξεί να δώσει μια πληρέστερη εικόνα του μεγάλου πολιτισμού της μακρινής Κίνας. Για να γίνει πραγματικότητα, συνέβαλλαν πολλοί. Πρώτα απ’ όλα αυτοί που είχαν το όραμα και την πρωτοβουλία και κυρίως αυτοί που εργάστηκαν για να την πραγματοποιήσουν. Ευχαριστίες απευθύνουμε στον κύριο Γιάννη Θεοφανόπουλο, πρέσβυ Ασίας και Ωκεανίας, τον κύριο Mei Ninghua, διευθυντή του Γραφείου Πολιτιστικής κληρονομιάς του Πεκίνου και την υποδιευθύντρια κυρία Yu Pin καθώς και στους διευθυντές των μουσείων την κυρία Yang Ling και τους κυρίους Cui Xuean, Cao Pengcheng, Li Dengzhong. Επίσης στους επιμελητές Jiang Qiqi και Yuan Shankai.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες εκφράζουμε στο Ίδρυμα «Σταύρος Σ. Νιάρχος», στον Πρόεδρό του κ. Κωνσταντίνο Δρακόπουλο και στα μέλη του Δ.Σ., που για άλλη μια φορά επέδειξαν τη γενναιοδωρία τους επιχορηγώντας τη σημαντική αυτή έκθεση. Χωρίς τη βοήθειά τους δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Η Ζίνα Καλούδη αγάπησε την κινεζική τέχνη. Τη μελέτησε και αγωνίστηκε να πραγματώσει μια έκθεση που μαρτυρεί τη γνώση και τον ενθουσιασμό της. Την ευχαριστώ και την συγχαίρω.

Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα
Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης
Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης

1. Θεογονία, 116-134
2. Απ. 8 «Τα αντίθετα συμφωνούν και από τα πράγματα που διαφέρουν γεννιέται η κάλλιστη αρμονία [ και όλα προκύπτουν από την σύγκρουση]»
3. Απ. 10 «Ίσως μάλιστα η φύση αρέσκεται στις αντιθέσεις και απ’ αυτές συνθέτει την αρμονία, όχι από τις ομοιότητες…φαίνεται δε ότι και η τέχνη, μιμούμενη τη φύση, κάνει το ίδιο»
4. Βλ. Jacques Giès, «Peinture chinoise et représentation du monde», στον κατάλογο, Trésors du Musée National de Taipei, Ed. de la Réunion des Musées Nationeaux Paris, 1998, σ. 259

Επιμέλεια έκθεσης
Ζίνα Καλούδη
Επιμελήτρια της ΕΠΜΑΣ

Χορηγός: ΙΔΡΥΜΑ «ΣΤΑΥΡΟΣ Σ. ΝΙΑΡΧΟΣ»