Έλληνες ζωγράφοι από τη συλλογή της Εθνικής Τράπεζας

Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ
ΚΑΙ Ο ΘΕΣΜΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Η τέχνη γνώρισε την πιο εκρηκτική της άνθηση στα νεότερα χρόνια στην Ιταλία, και ιδιαίτερα στη Φλωρεντία του Κουατροτσέντο (15ος αι.). Η άνθηση αυτή των γραμμάτων και των τεχνών συμπίπτει, όχι τυχαία, με την ανάπτυξη του εμπορίου, της βιοτεχνίας, της ναυτιλίας και τη δημιουργία των πρώτων μεγάλων αστικών κέντρων που πήραν τη μορφή κρατών-πόλεων, όπως στην αρχαία Ελλάδα. Κυρίως όμως η πολιτιστική αυτή έκρηξη οφείλεται στην καθιέρωση και λειτουργία των πρώτων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, των πρώτων τραπεζών, που επινοούν και εφαρμόζουν μια πρώιμη τεχνολογία του κεφαλαίου, εξασφαλίζοντας έτσι μεγάλη συγκέντρωση πλούτου.
Ήδη, πριν από τα μέσα του 14ου αιώνα, οι πρώτοι τραπεζίτες, τόσο στη Σιένα όσο και στη Φλωρεντία, είχαν διαγνώσει την άϋλη αλλά εξαιρετικά δραστική υπεραξία της τέχνης και την είχαν επιστρατεύσει για να εξανθρωπίσουν και να υποστηρίξουν τις υλικές επιδιώξεις τους. Στην πρώιμη αυτή φάση έμποροι και τραπεζίτες επενδύουν σε φιλανθρωπικά και θρησκευτικά έργα, αναθέτοντάς τα στους μεγαλύτερους αρχιτέκτονες, γλύπτες και ζωγράφους της εποχής. Ο Τζόττο, ο οικουμενικός καλλιτέχνης της Ιταλικής Αναγέννησης, που διέθετε και τις τρεις ιδιότητες, εκτελεί πλήθος από παραγγελίες που του αναθέτουν οι πλούσιοι τραπεζίτες στην αρχή του Τρετσέντο (14ος αι.). Οι νωπογραφίες που κοσμούν τα παρεκκλήσια των τραπεζιτών Μπάρντι και Περούτσι στη Σάντα Κρότσε της Φλωρεντίας καθώς και το Παρεκκλήσιο Σκροβένι στη Πάδουα ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία.
Οι τέχνες και τα γράμματα θα φτάσουν στο απόγειό τους στη Φλωρεντία στον καιρό των Μεδίκων. Ο Κοσμάς των Μεδίκων, που ανέλαβε τα ηνία της εξουσίας στη Φλωρεντία το 1434, κατάφερε να διευρύνει και να εδραιώσει μια οικονομική αυτοκρατορία. Η Τράπεζα των Μεδίκων, που διαχειριζόταν τα χρήματα της Αγίας Έδρας του Βατικανού, διέθετε υποκαταστήματα σε όλη την Ευρώπη. Πρώτος ο Κοσμάς και στη συνέχεια ο γιος του Πιέρο και κυρίως ο εγγονός του Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής θα γίνουν οι μεγαλύτεροι μαικήνες των γραμμάτων και των τεχνών. Το παράδειγμά τους θα το ακολουθήσουν και πολλοί άλλοι, μεταβάλλοντας τη Φλωρεντία σε μια υψικάμινο που ευνόησε την εμφάνιση των πιο μεγάλων δημιουργών. Η Φλωρεντία μεταβλήθηκε σ’ ένα καλλιτεχνικό εργοτάξιο που διατήρησε τον δημιουργικό του οίστρο ολόκληρο τον 15ο αιώνα και προίκισε την πόλη με απαράμιλλα έργα τέχνης.
Η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας που ιδρύθηκε το 1841 έμελλε να αποτελέσει τον κύριο μοχλό οικονομικής ανασυγκρότησης και ανάπτυξης μιας καθημαγμένης και κατεστραμμένης χώρας μετά τον μακρό και αιματηρό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας. Η «εικόνα» της Τράπεζας όφειλε να ανταποκριθεί στις προσδοκίες ενός λαού που υπέφερε από τις κακουχίες του πολέμου και τη φτώχεια αλλά δεν είχε χάσει το αίσθημα της φιλοκαλίας, όπως αποδεικνύει η σπουδή για την ίδρυση του Σχολείου των Τεχνών ήδη από τον Δεκέμβριο του 1836.
Η τέχνη όφειλε να αναδείξει τον θεσμικό ρόλο, τη δύναμη και τον πλούτο μιας τράπεζας που συγκέντρωνε τις ελπίδες του έθνους για ανόρθωση. Τα λαμπρά κτίρια, τα έργα τέχνης που θα την κοσμούσαν, θα αποτελούσαν στα μάτια των Ελλήνων τη ζωντανή απόδειξη της αναγέννησης μιας Ελλάδας αντάξιας του ένδοξου παρελθόντος της. Ο ρόλος της τέχνης δεν ήταν απλώς διακοσμητικός αλλά ιδεολογικός και λειτουργικός. Οι διοικητές της Εθνικής Τράπεζας, άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο, ανάλογα με την παιδεία και την καλαισθησία τους, επέδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις τέχνες, είτε αναθέτοντας διακοσμήσεις σε επώνυμους ζωγράφους, είτε αγοράζοντας έργα για τη συγκρότηση μιας καλλιτεχνικής συλλογής.
Το εμπεριστατωμένο άρθρο της αγαπητής συναδέλφου κας Όλγας Μεντζαφού, Διευθύντριας Συλλογών και Μουσειολογικού Προγραμματισμού της Ε.Π.Μ.Α.Σ. και επιμελήτριας της έκθεσης, παρακολουθεί και περιγράφει τις περιπέτειες και τις διακυμάνσεις της συλλογής καθώς και τον ρόλο των εκάστοτε διοικητών στη συγκρότησή της. Εμβληματική είναι η Πινακοθήκη με τις προσωπογραφίες των διοικητών. Όλες τους έχουν έναν επίσημο και τελετουργικό χαρακτήρα που αποσκοπεί να αναδείξει τη σοβαρότητα και το κύρος των προσώπων που επωμίστηκαν ένα τόσο υπεύθυνο έργο. Η επιλογή των καλλιτεχνών οφείλεται συχνά στους ίδιους τους τραπεζίτες και εικονογραφεί έμμεσα τις προτιμήσεις και την καλαισθησία τους.
Οι πίνακες που παρουσιάζονται στην εθνική Πινακοθήκη ανταποκρίνονται σε μικρό τμήμα της συλλογής που αριθμεί περίπου 2.500 έργα. Ποιοτικά και ιστορικά ήταν τα κριτήρια της επιλογής. Και πράγματι τα έργα που εκτίθενται καταφέρνουν, με αναπόφευκτα κενά, να εικονογραφήσουν την ιστορία της νεότερης ελληνικής τέχνης. Μερικοί πίνακες με μνημειακές διαστάσεις αποτελούν παλαιότερες παραγγελίες με ιδιαίτερο ρόλο και ιδεολογικό περιεχόμενο. Η επιβλητική προσωπογραφία του Βασιλιά Όθωνα, που απεικονίζεται με την εμβληματική εθνική φορεσιά, σε ώριμη ηλικία, να κρατάει το βασιλικό ιδρυτικό διάταγμα της Εθνικής Τράπεζας, ανήκει σ’ αυτή την κατηγορία. Ο πίνακας ζωγραφίστηκε από τον Νικηφόρο Λύτρα στο τέλος της ζωής του (1898-1899) αλλά διαθέτει άνεση και φρεσκάδα νεανική. Ανάλογη ιστορική και καλλιτεχνική σημασία και αξία έχει η μνημειακή θαλασσογραφία του Κωνσταντίνου Βολανάκη με θέμα τα Εγκαίνια της Διώρυγας της Κορίνθου (1893). Το τρίπτυχο Λιμήν, Ιστορία, Συγκομιδή του Νικόλαου Οθωναίου παραπέμπει στις αλληγορίες της εποχής του Μεταξά με ιδεολογικό περιεχόμενο. Ανάλογα θέματα φιλοτέχνησε την ίδια εποχή και ο Παρθένης. Τα περισσότερα εν τούτοις έργα της συλλογής ξεφεύγουν απ’ αυτό το πλαίσιο και ανήκουν απλά στο συλλεκτικό ενδιαφέρον των διοικητών και των καλλιτεχνικών συμβούλων τους.
Ο Διοικητής Γεώργιος Μαύρος, που επέδειξε ιδιαίτερη καλαισθησία στις επιλογές του, είχε στενό φίλο και σύμβουλο, όπως μπορώ να βεβαιώσω προσωπικά, τον συγγραφέα Παντελή Πρεβελάκη, Καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στην ΑΣΚΤ, ο οποίος είχε και την αρχική έμπνευση για την δημιουργία του Μορφωτικού Ιδρύματος. Σημαντικό βέβαια ρόλο διαδραμάτισε σε όλα αυτά ο Μανώλης Κάσδαγλης, στενός συνεργάτης επίσης του Παντελή Πρεβελάκη. Η συνεργασία των ξεχωριστών αυτών πνευματικών ανθρώπων εξηγεί την υψηλή ποιότητα των επιλογών στην περίοδο της διοίκησης του Γεωργίου Μαύρου, όπου κυριαρχούν οι ζωγράφοι της Γενιάς του Τριάντα.
Οι επόμενοι διοικητές επεκτείνουν το συλλεκτικό ενδιαφέρον στους ζωγράφους της αφαίρεσης και της πρωτοπορίας. Ιδιαίτερα ευαίσθητος και τολμηρός υπήρξε ο αείμνηστος Διοικητής Θεόδωρος Καρατζάς τόσο στην επιλογή των αρχιτεκτόνων των νέων κτιρίων της τράπεζας, όσο και στους πρωτοποριακούς καλλιτέχνες που κλήθηκαν να τα διακοσμήσουν.
Με γνώσεις ιστορίας της τέχνης, καλλιεργημένη καλαισθησία και αληθινό πάθος για την τέχνη, ο νυν Πρόεδρος της Εθνικής Τράπεζας κ. Τάκης Αράπογλου συνέχισε να αγοράζει έργα εξαιρετικής ποιότητας με κριτήριο την κάλυψη κενών αλλά κυρίως τον εμπλουτισμό της συλλογής με σπάνια αριστουργήματα. Μοναδικά έργα του Νικηφόρου Λύτρα, του Βώκου, του Πανταζή, του Γαλάνη, του Παρθένη, του Μαλέα, του Τσαρούχη, του Διαμαντόπουλου, του Τσίγκου κ.ά εμπλουτίζουν τη συλλογή της τράπεζας προσδίδοντάς της εξαιρετική λάμψη.
Η Εθνική Τράπεζα ενισχύει παράλληλα τις τέχνες και τα γράμματα με ένα ευρύτατο χορηγικό πρόγραμμα. Η Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, που έχει την τιμή να περιλαμβάνει στο Διοικητικό της Συμβούλιο τον εκάστοτε διοικητή της Εθνικής Τράπεζας, έχει δεχτεί γενναιόδωρη χορηγική υποστήριξη. Με χαρά, ικανοποίηση και ευγνωμοσύνη παρουσιάζουμε στο ελληνικό κοινό τους θησαυρούς της ελληνικής τέχνης που κατάφερε να συγκεντρώσει στον ενάμιση αιώνα ζωής της η Εθνική Τράπεζα.
Ευχαριστούμε τον Πρόεδρό της κ. Τάκη Αράπογλου για την γενναιόδωρη χορηγία με την οποία υποστήριξε αυτή την έκθεση και για την διαρκή μέριμνα που εκδηλώνει προς την Εθνική Πινακοθήκη. Ευχαριστώ τον Πρόεδρο κ. Απόστολο Μπότσο καθώς και τα μέλη του Δ.Σ. της Ε.Π.Μ.Α.Σ. που ενέκριναν την έκθεση.
Ευχαριστώ και συγχαίρω τη συνάδελφο Όλγα Μεντζαφού, Διευθύντρια Συλλογών και Μουσειολογικού Προγραμματισμού, για την υποδειγματική οργάνωση της έκθεσης. Έχοντας αναλάβει την καταγραφή, την επιμέλεια και την ψηφιοποίηση της συλλογής την γνώριζε σε βάθος και μπόρεσε να κάνει πολύ σωστές επιλογές. Ευχαριστίες οφείλω επίσης στη βοηθό μου Ειρήνη Τσελεπή, υπεύθυνη Γραφείου Τύπου.
Η Καθηγήτρια Σόνια Χαραλαμπίδου-Διβάνη και οι συνεργάτες της έστησαν μια ατμοσφαιρική έκθεση που αναδεικνύει τα έργα. Ο Θύμιος Πρεσβύτης και ο Θοδωρής Αναγνωστόπουλος σχεδίασαν με πολύ φροντίδα και γνώση τον κατάλογο. Τους ευχαριστώ πολύ.

Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα
Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης
Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης

Επιμέλεια έκθεσης
Δρ Όλγα Μεντζαφού-Πολύζου
Διευθύντρια Συλλογών και Μουσειολογικού Προγραμματισμού

Χορηγός: Εθνική Τράπεζα

Χορηγός επικοινωνίας: ΕΡΤ